''प्रतित्य-समुत्पाद''

भिक्षुहरू हो, यदि मलाइ कसैले "तंपाइ पहिले थियो कि थिएनन्? भविष्यमा हुने छ कि छैन् ? वा तंपाइ अव हुने छ कि छैन् ?" भनि प्रश्न सोधेमा म यस्तो जवाफ दिने छु। 
"म पहिलको समयमा थियो थिएनन् त्यस्तो होइनन्। म भविष्यमा हुन्छ हुदैनन् त्यस्तो होइनन्। र,अब हुन्छ हुदैनन् त्यो पनि होइनन्।"
भिक्षुहरू हो, जसले प्रतीत्य-समुत्पादको सिदान्तलाइ बुझिन्छन्। त्यसले धर्मलाइ पनि बुझिन्छन। जसले धर्मलाइ बुझ्छ,त्यसले प्रतित्य-समुत्पादलाइ बुझ्छ। 
भिक्षुहरू हो, जस्तैः गाइबाट दुध,दुधबाट दही,दहीबाट मक्खन,मक्खनबाट घिउँ बन्छन्। जुन समय म दुध हुन्छ। त्यस समयमा त्यसलाइ न दही भन्छन्, न घिउ भन्छन्, न मक्खन नै भन्छन्। त्यस्तै जुन समय दही हुन्छ। त्यो समयमा त्यस्लाइ न घिउ भन्छन्, न दुध भन्छन, न मक्खन नै भन्छन्। यसरी नै भिक्षुहरू हो, जुन समय मेरो भुत कालको जन्म थियो।त्यति बेला मेरो भुतकालको जन्म सत्य थियो। त्यति बेला वर्तमान र भविष्यको जन्म असत्य थियो। जब मेरो भविष्यकालमा जन्म हुने छन्। त्यतिबेला भविष्यकालको जन्म सत्य हुने छन्।भुत र वर्तमान-कालको जन्म असत्य हुने छन्। यति बेला मेरो वर्तमानको जन्म छन्। त्यसैले यो समय मेरो यो जन्म नै सत्य हो। भुत र भविष्यको जन्म असत्य हो।
भिक्षुहरू हो, यहाँ लाैकि संज्ञा छ। तर निरूक्तियाँ छ।लाैकिक प्रज्ञप्ति छ- यसको तथागत व्यवहार गर्छ।तर, यसमा फसिदैनन्।
भिक्षुहरू हो, जिव(अात्मा) र शरीर भिन्न भिन्नै हो यस्तो मत राख्नेले। श्रेष्ठ जिवन व्यतीत गर्न सकिदैनन्। त्यस्तै जिव(अात्मा) र शरीर एउटै हो यस्तो मत राख्नेले पनि श्रेष्ट जिवन व्यतीत गर्न सकिदैनन्।
त्यसैले भिक्षुहरू हो, यि दुवै मतलाइ छोडेर तथागत विचको धर्मको उपदेश दिन्छन-
अविद्या हुनाले सस्कार, संस्कार हुनाले विज्ञान, विज्ञान हुनाले नामरूप, नामरूप हुनाले अायतन, अायतन हुनाले स्पर्श, स्पर्श हुनाले वेदना, वेदना हुनाले तृष्णा, तृष्णा हुनाले उपादान, उपादान हुनाले भव, भव हुनाले जन्म, जन्म हुनाले बुढा,मृत्यु,दुख,मानसिक चिन्ता र पिडा हुन्छ। यसरी यो सबै दुख स्कन्धको उत्पति हुन्छन। यसैलाइ प्रतीत्य-समुत्पाद भनिन्छन्।

गुरू रिम्बोर्छे अर्थात गुरू पद्मसंभव

'ओं आ: हूँ वज्रगुरु पद्म सिद्धि हूँ' ***___/|\___***

पद्मसंभव अर्थात तिब्बती भाषामा गुरू रिम्पोर्छ भनिन्छन। यहाँ, तिब्बती भाषामा 'पद्म जुड' भनेको कमलबाट उत्पन्न भएको र 'लोब् पोन' भन्नाले अार्चाय भन्ने बुझिन्छन्। त्यसैले उहाँको नाम गुरू रिम्पोर्छे प्रचलित रहन गएको हो।
त्यस्तै उहाँलाइ 'सरोहरूवज्र' 'शान्तरक्षित',रौद्रवज्रविक्रम' 'शाक्यसिंह' अादि अनेकन नामबाट पनि सम्मान र अादर गर्ने गरिन्छन।

पद्मसंभव बाैद्धचार्यको उत्पति अाठाै शतब्दीमा बाैद्ध परम्परा अनुसार पद्मसंभवको उत्पति अोडियान( वर्तमान पाकिस्तानको स्वात प्रदेशमा) भएको हो भनेर भन्ने गरिन्छन।

जहाँ त्यतिबेला इन्द्रभूति नाम गरेको राजाले राज्य चलाउथे। उहाँको कैयाै रानीहरू थियो। तापनि उहाँ नि-सन्तान थियो। उहाँले सन्तान प्राप्तीको निमिता भनि महादान समेत गर्नु भएको थियो। त्यस्तैमा एक समय उहाँ अाफ्नो इच्छा स्वर्णदिपमा रहेको नागकन्याबाट चिन्तामणि प्राप्त गरी महासमुन्द्रको यात्राबाट फर्कदै हुनुहुन्थ्यो। त्याँही समयमा कमलको फूल माथी लगभग अाठ बर्षा जतिको एउटा बालकलाइ देख्नु भो र उहाँले ति बालकलाइ अाफु सँगै लिएर अाउनु भयो। त्यतिमात्रै होइनन्। ति बालकलाइ अाफ्नो सन्तान र उत्तराधिकारीको रूपमा स्वीकार गरी राज्यअभभिषेक दिइ ति बालकलाइ ''सरोहरूवज्र'' नाम दिएर राजपुत्रको सम्मानमा राखेको थियो।

तर, राज्य प्रति उहाँको कुनै पनि रूचि नै थिएनन्। होस पनि कसरी? उहाँको उत्पति नै राजा बन्न भएको थिएनन्। त्याँही अरूचीको कारण उहाँले खट्वाङ्ग र त्रिशुल साथै मानव अस्थीको माला धारण गरी व्रताचरणको अारम्भ गर्नु भयो। त्यस्तैमा एकदिन नृत्य गरिरहेको बेला राज्यको एक मन्त्रीको छोराको उहाँको खट्वाङ्गले लागि मृत्यु भयो। त्यस घटना पछि उहाँलाइ त्यो घटनाको दण्डस्वरूप राजदरबारबाट नै निष्कासित गरिदिए।
त्यसपछि उहाँ जे को लागि यो संसारमा उत्पन्न भएको थियो। त्यो यात्राको तय भयो। दरबारबाट निष्काषित भएपछि उहाँ दरबार देखि दक्षिण दिशामा रहेको शीतवन नाम गरेको मासनघाटमा बस्न पुग्नु भयो। त्यो मसानघाटमा बस्नु हुदाँ उहाँले मन्त्रचार्यको बलमा कर्म-डाकिनिहरूलाइ अाफ्नो वशमा लिनुभयो। र, त्याँह- उहाँलाइ 'शान्तिरक्षित' नाम दियो।

त्यसपछि उहाँ त्याँहबाट जहोर प्रदेशको अानन्दवन नाम गरेको मसानघाटमा सर्नु भयो। जहाँ विशिष्ट चर्याको पालना गर्ने हुनाले डाकिनी मारजिताबाट समेत अभिषेक र अधिष्ठित हुनुभयो। त्यस पछि उहाँ त्यो द्वीपमा जानु भयो। जहाँ उहाँ उत्पन्न भएको थियो। त्याँह उहाँले डाकिनीको संकेत अनुसार गृह्यतन्त्रको साधना गर्नु थाल्नु भयो र त्यसको केहि समय पति प्रत्यक्ष वज्रवाराहीको दर्शन पाउनु सफल भयो। त्याँह नै उहाँले समन्द्रीय डाकिनीहरूलाइ समेत अाफ्नो बशमा लिनु भयो र अाकाशिय ग्रहहरू माथी समेत अधिकार प्राप्त् पनि सफल हुनु भयो। त्याहँ डाकिनीहरूले उहाँको नाम "राैद्रवज्रविक्रम" राख्नु भो।

एक दिन उहाँको मनमा भारतीय अार्चायहरूबाट बाैद्ध्र एवं बाैद्धतर शास्त्रको अध्ययन गर्ने प्रवल इच्छा उत्पन्न भयो।र, जहोर प्रदेशको भिक्षु शाक्यमुनिसँग अार्चाय प्रहित भएको ठाउँमा उहाँ पुग्नु भयो। त्याँह नै उहाँले प्रव्रज्या ग्रहण गर्नभएको थियो।उहाँको नाम त्याहँ "शाक्यसिहं" राखेको थियो।

त्यसपछि उहाँ मलय पर्वतमा बस्नु भएको अार्चाय मञ्जुश्रीमित्र कहाँ जानु भयो।त्याँहबाट उहाँलाइ फेरी भिक्षुणी अानन्दी कहाँ पठाउनु भयो।र, भिक्षुणी अानन्दीले उहाँलाइ अनेकन अभिषेकहरू प्रदान गर्नुभएको थियो।
भिक्षुणी अानन्दीको सन्निध्यमा उहाँले अायुर्विदय एवं महामुद्रामा अधिकार प्राप्त् गर्नु भयो। त्यस्तै अन्य अार्चायहरूबाट व्रज्रकिलाविधि,पद्मवाग्विधि, शान्त-क्रोध माया धर्म र उग्रमन्त्रहरूको शिक्षाहरू लिनु भयो।

उहाँ फेरी जहोर प्रदेशमा फर्कनु भयो र त्याँहको राजकुमारीलाइ अाफ्नो बशमा लिएर पोतलक पर्वतमा जानुभयो। त्यो पर्वतको गुफामा उहाँले अपारिमितायु मण्डलको प्रत्यक्ष दर्शन गरी अायुः साधनाको तीन महिना सम्मा साधना गर्नुभयो। तीन महिनाको साधना पछि प्रत्यक्ष वैरोचन र अमितायु बुद्धको पनि साक्षात् दर्शन पाउनु भयो।
त्यसपछि फेरी उहाँ जहोर र अोडियानमा फर्कनु भयो र त्यस प्रदेशका बासिन्दलाइ सद्धर्ममा प्रतिष्ठित गर्नुभयो।त्यस्तै अनैकाै तैर्थिक मत भएकाहरूलाइ उहाँले त्यस प्रदेशमा शास्त्रार्थ परास्त गर्नु भएको थियो।
त्यस पछि उहाँले नेपालमा महामुद्रा साधना गर्नु भयो।अनि ज्ञान पनि प्राप्त् गर्नु भयो।

परंम्परा अनुसार पद्मसंभव तांत्रिक विद्याको लागि अति नै विख्यात हुनुहुन्थ्यो। उहाँ, तान्त्रिक मात्रै नभएर योगाचारमा पनि सिद्धी प्राप्त गर्नु भएको महान गुरू हुनु हुन्थ्यो।
त्यसैले उहाँलाइ तिब्बतका राजा ठीसोङ् देचन् ले तिब्बतमा अामन्त्रित गर्नु भएको थियो।
अार्चाय शान्तिरक्षितले त्यतिबेला ल्हासामा समयस नामको गुम्बा निर्माणको थालनी गर्नु भएको थियो। त्यतिबेला दुष्ट शक्तिहरूले अवरोध खडा गरेको थियो। र, गुम्बा जति पनि दिनमा निर्माण हुन्थे,राती त्याँह जतिसुकै सैनिक खडा गरेर रक्षा गर्छु भने पनि दुष्ट शक्तिले ध्वस्त बनाइ दिन्थे। जति सुकै विधि अपनाए पनि गुम्बा दिनमा निमार्ण भए पनि रातीमा दुष्ट शक्तिले ध्वस्त बनाउने गरि रहन्थे। त्यसैले शान्तिरक्षित अार्चायले भारतबाट गुरू पंदमसंभवलाइ बोलाउनुको निमिता राजा ठिसोङ् देचनलाइ अाग्रह गरेको थियो। त्याँही अाग्रहलाइ राजाले स्वीकार गरि राजाले गुरू पंद्मसंभवलाइ निमन्त्रणको निमिता अाफ्नो दुत पठाएको थियो। जहाँ उहाँले तन्त्र-मन्त्रबाट त्याँहको दुष्ट शक्तिलाइ दमन गरि भगाएको थियो। गुम्बा निर्माण प्रकृिया पुरा नहुन्जेल सम्मा गुरू पद्मसंभव त्याँही स्थानमा बस्नु भएको थियो।

तिब्बतमा बाैद्ध धर्म प्रतिष्ठित गर्नमा गुरू पद्मसभवको ठुलो योगदान रहेको छन।उहाँ भन्दा अगाडी नै तिब्बतमा बाैद्ध धर्म प्रतिष्ठित गर्नको लागि त्याँहका राजा ठिसोङ् देचनले भारतिय बाैद्ध अार्चाय शान्तिरक्षितलाइ त्याँह अामन्त्रण गरी लगिएको थियो। तर,बाैद्ध धर्मको प्रचार-प्रसार गरेता पनि गुरू पद्मसंभवको सहयोग बिना त्यो सफल भएको थिएनन्। गुरू पद्मसंभवको ऋद्धि बलले नै त्याँहको राक्षस,भुतप्रेत र पिशाच अादि दुष्ट शाक्तिहरूले तिब्बत छोडन परेको र त्याँहबाट चामर द्वीवमा जानु परेको कथन छ।

तिब्बत र नेपालमा अाज पनि गुरू रिम्पोर्छेको शिष्य परम्परा कायम छन। जो समस्त हिमाली क्षेत्रमा फैलिएका छन। उहाँको बिजमन्त्र 'ओं आ: हूँ वज्रगुरु पद्म सिद्धि हूँ' को जप गर्नुमा बाैद्धधर्मलम्बीहरू अाफ्नो र जगतको कल्याण हो भन्ने ठान्छन्। अवलोकितेश्वरको बीजमन्त्र 'ओं मणि मद्मे हूँ' पछि महायानीहरूले सर्वाधिक जप गर्ने मन्त्रमा यो मन्त्र पर्छ। प्रत्येक महिनाको दशमी तिथिमा गुरू पद्मसंभवको विशेष पुजा अराधना बाैद्ध गुम्बाहरूमा गर्ने गरिन्छन। यसको त्यो महत्व हो कि, गुरू पद्मसंभवले दशमी तिथिमा साक्षात् दर्शन दिन्छ भन्ने मान्यता रहेको छ। साथै उहाँले पनि तिब्बतमा जानु भइ अमानुषी दुष्ट शक्तिलाइ दमन गरी 'समयस्' गुम्बाको निमार्ण कार्य सम्पन्न भएको समयमा भन्नु भएको थियो किः "चारै दिशमा धर्म विनित गर्नको निमिता प्रत्येक महिनाको दशमी तिथिमा म प्रत्यक्ष दर्शन दिने छु।"

त्रैविद्धसुत्र

बुद्ध धर्म वैज्ञानिक धर्म हो। बुद्ध धर्म सैदान्तिक सुत्रमा अाधारित गणतिय धर्म पनि हो। यो धर्म अन्धाविश्वास प्रति विश्वास गर्दैनन्। साथै प्रमाण र अाधारको अाधारमा यो धर्म अाधारित छन। साथै यो धर्मले अ-प्रमाणिकताको अाधारमा अाधारित कुराहरूलाइ अस्वीकार गर्छन। अाउनुहोसः बुद्ध कालिन समयमा घटेको एउटा घटनाको बारेमा बुझाै र मनन् गराैः-
-"त्यो बेला भगवान बुद्ध पाँच सय भिक्षुहरूका साथमा कोशल राज्यमा चरिका गर्दे मनसाकट भन्ने कोशल ब्राम्हणहरूको गाउँमा पुग्नु भएको थियो। भगवान बुद्ध मनसाकटको उत्तरपट्टिको अचिरवती नदीको किनारको अम्रवानमा बस्नु भएको थियो। 
त्यतिबखत धेरै नै नामुद धनीकुल(महाशाल) का ब्राम्हणहरू मनसाकटमा बसेका थिएँ। तिनीहरूका नाम चाङ्गी,तारूक्ष,पुस्कारसाती,जानुस्रोणी र तोदथ्य ब्राम्हण साथै अन्य धेरै धनी कुलका ब्राम्हणहरू थियो। तिनीहरूलाइ त्रैविद्य ब्राम्हण भन्थे।
त्यतिबेला वाशिष्ट र भारद्रवाज माणवहरूमा बिचमा यस्तो कुरा भयो र वाशिष्ट माणवले भनेः "यँही सोजो मार्ग हो,यो मार्गले नै ब्रम्हा कहाँ पुर्र्याउँछन र यँही मार्गले नै ब्रम्हा सहबासमा पनि पुर्र्याउछन। जुन पुष्करसाती ब्राम्हणले बताएका छन।" 
फेरी भारद्वाज माणवले भनेः "होइनन्, त्यो मार्ग सोजो मार्ग हो, त्याँही मार्गले ब्रम्हा कँहा पुर्र्याउने छ र त्याँहीमा ब्रम्हा सहबासमा पुग्ने छन। जुन मार्ग तारूक्ष ब्राम्हणले बताएका छन।"
यहाँ दुवै जनाको कुरा नमिले पछि वाशिष्ट ले भारद्वाज माणवलाइ भनेः " हे भारद्वाज ! यति बेला भगवान बुद्ध मनसाकटको उत्तरपट्टि अचिरवती नदीको किनारको अाम्रवानमा बस्नु भएको छन। उहाँको यस्तो कल्याण किर्ति फैलिएका छ- 'उहाँ भगवान अरहत् सम्यक् सम्मबुद्ध हुनुहुन्छ।' अब हामी त्याँह जाअाै र यो कुराहरूको बिषयमा उहाँ सँग नै सोधाैं। उहाँले जे भन्नुहुन्छ त्यो नै स्वीकार गराै।"
भारद्वाज माणवले हुन्छ भनि वाशिष्ट माणवको कुरा स्वीकार गरे।
अनि दुवै जना भगवान बुद्ध कहाँ पुगे। दुवै जनाले भगवानको दर्शन गरे पछि एक छेउमा बसे र वाशिष्ट माणवले भगवान सँग त्यो कुरा राख्योः"भगवान ! 'मैले जुन पुष्करसाती ब्राम्हणले बताएको मार्ग नै सोजो मार्ग हो। त्याँही मार्गले ब्रम्हा कहाँ पुर्र्याउँछन। र ब्रम्हा सहबासमा पुर्र्याउँछन भने।' त्यस्तै भारद्वाज माणवले भन्नु भो कि, 'जुन मार्ग तारूक्ष ब्राम्हणले बताउँनु भएको छः त्यो मार्ग नै सोजो मार्ग हो।त्याँही मार्गले ब्रम्हा कहाँ पुर्र्याउँछन। र ब्रम्हा सहबासमा पुर्र्याउँछन।' यस विषयमा हाम्रो बिचमा बिग्रह,विवाद र नानाबाद भएको छ।" 
भगवान ! हामीलाइ कुन मार्ग सोजो,कुन मार्गले ब्रम्हा कँहा पुर्र्याउँछन र कुन मार्गले ब्रम्हासहबास गराउँछन?
भगवान बुद्धः "हे वाशिष्ट! यँही मार्ग सोजो छ। यँही मार्गले त्याँह ब्रम्हा कहाँ पुर्र्याउँछ। र, यँही मार्गले ब्रम्हासहबासमा पनि पुर्र्याउँन सक्छ। जुन मार्ग पुष्कारसाती ब्राम्हणले बताएका छन। र, त्यस्तै तारूक्ष ब्राम्हणले बताएको मार्गमा तिमीको विचमा केमा विग्रह,विवाद र नानाबाद भयो त ?"
''भो भगवान ! मार्ग र अमार्गको बारेमा। जस्तै एेेत्तरिय,तित्तिरिय,छन्दोग र बह्वरिज्झ ब्राम्हणहरू थरी-थरीका साधन(मार्ग) बताउँछन। तापनि ति सबै मार्गले त्याँही ब्रम्हाकहाँ पुर्र्याउँछन र ब्रम्हासहबासमा पुर्र्याइ दिन्छन।जस्तै कुनै गाउँ वा निगमको नजिक धेरै थरीका बाटो भएर पनि ति सबै बाटोले सोही गाउँ वा निगमा पुर्र्याइ दिन्छन। ति सबै ब्राम्हणले बताएको मार्गले पनि ब्रम्हासहबास मै पुर्र्याइ दिन्छन।"
भगवान बुद्धः "हे वाशिष्ट ! पर्र्याउँछ भन्छाै त ?"
वाशिष्टः "भो भगवान ! हो, पुर्र्याउँछ भन्छ।"
भगवान बुद्धः "हे वाशिष्ट ! साँच्चै पुर्र्याउँछ भन्छ त ?"
वाशिष्टः "हो, साँच्चै पुर्र्याउँछ भन्छ भगवान !"
भगवान बुद्धः "हे वाशिष्ट ! के ति त्रैविद्य ब्राम्हणहरूका बीचबाट ब्रम्हालाइ कसैको अाँखाले देखेका वा साक्षात्कार गरेका कुनै ब्राम्हण छन त ?"
वाशिष्टः "भो भगवान ! छैन।"
भगवान बुद्धः "हे वाशिष्ट ! त्रैविद्य ब्राम्हणहरूका सातपुस्ता सम्माका कुनै अार्चाय महायुगलका बिचबाट ब्रम्हालाइ अाफ्नै अाँखाले देखेका वा साक्षात्कार गरेका कुनै ब्राम्हण छ त ?"
་वाशिष्टः "भो भगवान ! छैन।"
भगवान बुद्धः "हे वाशिष्ट ! के त्रैविद्य ब्राम्हणहरूका पुर्वाज ऋषि मन्त्रकर्ता र मन्त्र प्रर्वतक ऋषिहरू जो थिए। तिनीहरूकै पुराना मन्त्रपद,गीत प्रोत र संहिताहरूलाइ यो हालको अष्टक,वामक,वामदेव,विश्वमित्र,यमदग्नी,अग्नीरस,भारद्वाज,वाशिष्ट,कश्यप र भुगु अादि ब्राम्हणहरू सोहि अनुगायन,अनुभाषण र अनुवाचन गर्दछ। उनीहरूले भनेको छन कि, हामीले जानेको छाै। हामीले देखेको छाै। कहाँ ब्रम्हा छन। र, कुन ठाउँमा ब्रम्हा छ?"
वाशिष्टः "भो भगवान ! छैन।"
भगवान बुद्धः "हे वाशिष्ट! त्यस्तो भए त्रैविद्य ब्राम्हणहरूका बिचबाट एक जना ब्राम्हणले पनि ब्रम्हालाइ अाफ्नै अाँखाले साक्षात्कार गरेको रहेनछ। एक जना अार्चार्यले पनि अाफ्नै अाँखाले साक्षात्कार गरेको रहेनछ्। र एक जना सातपुस्ता सम्माका ब्राम्हण अाचार्यले पनि ब्रम्हालाइ अाफ्नै अाँखाले साक्षात्कार गर्न सकेको रहेनछ्न। यस्तो हुदाँ त्रैविद्या ब्राम्हणहरूले भनेको कुराहरू सबै अ-प्रमाणिकता पुगेको सिद्ध हुन्छ।"
" हे वाशिष्ट ! त्रैविद्य ब्राम्हणहरू जसले जानेको छैनन्। जसले देखेको छैनन्। तैपनि यँही मार्ग सोजो हो। यँही मार्गले त्याँह पुर्र्याउँछ। र, यँही मार्गले ब्रम्हासहबासमा पनि पुर्र्याउँछ भनि उपदेश दिनु गलत हो। जस्तो कि, अन्धुवेणु परम्पराका मानिस माध्येबाट न अघिल्लोले देख्छ। न माझकोले देख्छ। र न पछिल्लोले देख्छ। त्रैविद्य ब्राम्हणहरूको भनाइ पनि त्यस्तै छ।"

"ऋद्धी प्रातिहार्य" अर्थात "Miracle Day" वा "छोठुल दुइछेन"

"ऋद्धी प्रातिहार्य" अर्थात "Miracle Day" वा "छोठुल दुइछेन" पर्व भनि हामी महायानी बाैद्धहरूले मानि अाएको छन। यसबारेमा त्रिपिटक दीघनिकायको केबटट्र सुतमा यस्तो उल्लेख गरिएको छनः

केबटट्र- सुत्त
१, त्यतिबेला भगवान बुद्ध नालान्दको पावरिक अाम्रवानमा बस्नु भएको थियो। जहाँ भगवान बुद्ध बस्नु भएको थियो।
त्याँह केवट्ट भन्ने गृहपति पुग्यो। र, केवट्ट गृहपतिले भगवान सँग यस्तो बिन्न्ती गरे- भन्ते ! "यो नालन्दा समृद्ध,उन्नत तथा बहुजनकीर्ण छ। जो (नालन्दाबासी) भगवान प्रति अभिप्रसन्न छ।
भन्ते ! तंपाइको एक भिक्षुलाइ उत्तरीयमनुष्य धर्म- ऋद्धिप्रातिहार्य देखाउँनुको निमिता नियुक्त गर्नु भए हुन्थ्यो?"
यसो भन्दा भगवान बुद्धले भन्नुभयोः- केवट्ट ! "म भिक्षुहरूलाइ यस्तो उपदेश गर्दिन- भिक्षुहरू हो! तिमीहरू अाअो, तिमीहरूले शुद्ध जीवन विताइ बस्ने गृहस्थीहरूलाइ उतरीयमनुष्य धर्म-ऋद्धिप्रतिहार्य देखाउ?"
फेरी पनि केबट्टले भगवान सँग बिन्ती गरेः- भन्ते ! मैले भगवानको सुकिर्ति विर्गन खोजेको होइनन्। बल्कि यसो बिन्ती गर्दछु:- भन्ते ! "यो नालन्दा समुद्ध, उन्नत तथा बहुजनाकीर्ण छ। जो (नालन्दाबासी) भगवान प्रति अभिप्रसन्न छ। भन्ते ! भगवानले एक भिक्षुलाइ नियुक्ति गर्नु भए बेस हुने थियो। जसले उत्तरीयमनुष्य धर्म-ऋद्धिप्रतिहार्य देखाउने छन। यसबाट नालन्दाबासीहरू भगवानप्रति झन अभिप्रसन्न हुने छन।"
२,दोस्रो पटक पनि भगवानले केवटट् गृहपतिलाइ यसो भन्नुभयो- केवटट् ! म भिक्षुहरूलाइ यस्तो धर्मोपदेश गर्दिन( यो भन्दा अघि नै राजगृह सेठको कारणले भिक्षुहरूलाइ ऋद्धिप्रतिहार्यको देखाउँनु प्रतिबन्ध लगाइ नियम बनाइ सक्नु भएको थियो। त्यसैले यस सुत्रमा भगवानले 'म भिक्षुहरूलाइ यस्तो धर्मोपदेश गर्दिन भन्नु भएको हो) - ''भिक्षुहरू हो! तिमीहरू अाअो,तिमीहरूले शुद्ध जिवन बिताइ बस्ने गृहस्थीहरूलाइ उत्तरीयमनुष्य धर्म-ऋद्धिप्रातिहार्य देखाअो।''

तेस्रो पटक पनि केवटट् गृहपतिले भगवान सँग बिन्ती गरे- भन्ते ! मैले भगवानलाइ विध्वंश गर्न खोजेको होइनन्।बल्की यस्तो बिन्ती गर्दछु- "भन्ते ! यो नालन्दा समृद्ध,उन्नत तथा बहुजनाकीर्ण छ। जो (नालन्दाबासी) भगवान प्रति अभिप्रसन्न छ। भन्ते ! भगवानले एक भिक्षुलाइ नियुक्ति गर्नु भए बेस हुने थियो। जसले उत्तरीयमनुष्य धर्म-ऋद्धिप्रातिहार्य देखाउने छन। यसबाट नालन्दावासी भगवान प्रति झन अभिप्रसन्न हुने छन।"

२,तिन प्रातिहार्यहरू
(क) ऋद्धिप्रातिहार्य

३, केबटट् ! स्वंय मैले साक्षात्कार गरी बताएका प्रातिहार्यहरू तीन प्रकारका छन। कुन तीन भने?
१, ऋद्धिप्रातिहार्य
२,अादेशनाप्रातिहार्य
३,अनुशासननीप्रातिहार्य
४. "केवटट् ! ऋद्धिप्रातिहार्य भनेको कस्तो हो भने ? केवटट् ! यहाँ भिक्षुहरू अनेकप्रकारका ऋद्धिविज्ञानलाइ प्रत्यनुभव गर्छ- एक भएर पनि धेरै हुन्छ। धेरै भएर पनि एक हुन्छ।प्रकट पनि हुन्छ। लोप पनि हुन्छ।छेकबारको बीचबाट पनि,पर्खालको बीचबाट पनि। मानाै- अाकाश नछोइकन पारि जान्छ। पानीमा डुब्की लगाए झै पृथ्वीमा डुब्की लगाउँछ। मानाै पृथ्वीमा हिडे झै,पानीमा पनि नभिजिकन हिडछ्। मानाै-सकुणपक्षी झै अाकाशमा फलेटी मारी जान्छ। यी महर्द्धिक महानुभाव सम्पन्न चन्द्रसुर्यलाइ पनि एक हातदे परामर्श गर्छ। ब्रम्हालोक सम्मालाइ पनि अाफ्नो शरीरद्धारा बशमा राख्छ।
"अनि त्यसरी-एक भएर पनि धेरै हुने। धेरै भएर पनि एक हुने। प्रकट पनि हुने।लोप पनि हुने।छेकबारको बीचबाट पनि। पर्खालको बीचबाट पनि । पर्वतको बीचबाट पनि। मानाै- अाकाशमा झै नछोइकन पारि जाने ।पानीमा डुब्की लगाए झै पृथ्वीमा डुब्की लगाउने। मानाै- पृथ्वीमा हिडे झै पानीमा पनि नभिजिकन हिडने। मानाै-सकुणीपक्षी झै अाकाशमा पलेँटीमारी जाने।यी महार्द्धिक महानुुभाव सम्पन्न चन्द्रसुर्यलाइ पनि हातले परामर्श गर्ने र ब्रम्हलोकसम्मा लाइ पनि अाफ्नो शरीरद्धारा बशमा राख्न सक्ने सो भिक्षुलाइ कुनै पनि श्रद्धालु(उपसाक)ले प्रसन्नतापुर्वक हेर्छ।"

अनि त्यो श्रद्धालु प्रसन्नचित्त हुने उपसाकले कुनै अश्रद्धालु अप्रसन्नचित्त हुनेलाइ बताउँछ- अहो अाश्चार्य ! अहो अदभुत !! श्रमणको कस्तो महर्द्धिकता, कस्तो महानुभावता !! मैले सो भिक्षुलाइ अनेकप्रकारको ऋद्धिवितधज्ञान देखे। जस्तै- एक भएर पनि धेरै भएको, धेरै भएर पनि एक भएको, प्रकट पनि भएको,लोप पनि भएको,छेकबारको बीचबाट पनि, पर्खालको बीचबाट पनि, पर्वतको बीचबाट पनि- मानाै- पानीमा झै पृथ्वीमा डुब्की लगाउँनु सक्ने। मानाै- पृथ्वीमा झै पानीमा पनि नभिजिकन हिडेको। मानाै- सकुणपंक्षी छै अाकाशमा पनि पलेँटीमारी गएको।यी महर्द्धिक महानुभाव सम्पन्न चन्द्रसुर्यलाइ पनि हातले परामर्श गरेको र ब्रम्हालोकलाइ पनि अाफ्नो शरीरद्धारा बशमा राखेको देखे।"
"केबटट् ! सो श्रद्धालु अप्रसन्नचित्त हुनेले त्यो श्रद्धालु प्रसन्नचित्त हुनेलाइ यस्तो भन्न सक्छ भन्ने कुरा तिमी ठान्दछाै?"
"भन्ते ! भन्न सक्छ भन्ने म ठान्दछु।"
"केबटट् ! ऋदधिप्रातिहार्यमा यँही दोष देखेर म ऋद्धिप्रातिहार्य प्रर्दशन गर्नुदेखि अात्तिएको छु। लाज्जित छु। घृणित ठान्दछु।"

बज्रपाणि

ओं बज्र पाणि हुँ"  

हामी सबैले अर्थात बाैद्ध धर्ममा अास्था राख्ने र बाैद्ध गुम्बाहरूमा प्रवेश गरेका जो कोहिले पनि हातमा ब्रज समातेको,उग्र रूप भएको चित्र वा थांक्का बुद्धहरू भएको समिप्यमा र अरू बोधिसत्वहरू सँग सँगै भएको देख्न सकिन्छन। प्राय जसो अक्षोभ्य बुद्ध सँग धेरै ठाउँमा देख्न सकिन्छन। उहाँले नागहरूको गहना लगाएको हुन्छन। साथै हातमा खडग् लिएको उग्र रूपमा देख्न सकिन्छन। ति हुन् बज्रपाणी बोधिसत्व। 
उग्र रूपको अर्थ हो-संसारमा व्याप्त अज्ञानता,लोभ,लालच,भय र अन्य अकुशल कर्महरू प्रति दण्डित र त्रसित गर्नु। बज्रपाणिको त्यो उग्ररूपले त्यसलाइ सम्बोधन गरि रहेको हुन्छन।
अम्बट्ठ सुत्तमा बज्रपाणिको बारेमा यसरी उल्लेख गरिएका छनः "प्रज्वलित फलामको एउटा डल्लो लिइ अम्बष्ठ ब्राम्हणको माथी तिर मडारि रहेको थियो-यदि अम्बष्ठ ब्राम्हणले भगवान बुद्धले तीनपटक सम्मा धर्मपुर्वक सोध्द पनि जवाफ दिएनन् भने यँही नै उनको शीर सात टुक्रा पारिदिन्छु" भने। त्यतिबेला त्यो दृश्य र श्रव्य केबल भगवान बुद्ध र अम्बष्ठ ब्राम्हणले मात्रै देखेको र सुनेको थियो।
उहाँ बज्रपाणीलाइ हामी महायानीहरूले पानीको मुहानहरूमा जस्तै धारा वा कुवाको हिगींमा पनि देख्न सकिन्छन। त्यो हिगीं राख्नुको अर्थ छ। यदि नागहरूले दु.ख दिएमा त्यस्ता ठाउँहरूमा हिगीं राखिन्छन। जहाँ बज्रपाणीको प्रतिमा खडा गरिन्छन। यो प्रचलन अझै पनि हिमाली बाैद्ध महायानी सामुदायमा अझै पनि देखिन्छन र भेटिन्छन।
बज्रपाणी बोधिसत्वलाइ हामी महायानी बाैद्ध धर्मलम्बीहरूले 'नागराजा'को रूपमा पनि पुजा प्रर्थान गर्ने परम्परा छ।
यति मात्रै होइनन्। बज्रपाणिलाइ हामी शक्तिको देवको रूपमा पनि पुजा अराधना गर्ने गरिन्छाै। अाठ अोटा यिदिम माध्येमा उहाँ पनि एक यिदिम देवको रूपमा मान्ने प्रचालन पनि त्यतिकै महायानी बाैद्ध समुदायमा छ।
महायान मातहत बुद्धहरू र बोधिसत्त्वहरूका अस्तित्वमात्र सीमित नभई भृकुटीजस्ता देवी (ताराहरू) पनि महायान शास्त्रीय देवी देवताभित्र समाहित छन।
हिन्दुहरूले पनि बज्रपाणीलाइ भैरबको रूपमा पुजा अराधना गर्ने गरेको भेटिन्छन। काठामाडाै उपत्यका भित्र जति पनि भैरब मन्दिरहरू छन। त्यो सबै बज्रपाणीको मन्दिर हुन।
सबैमा स्मारण रहोसःविश्वापाणी बोधिसत्व हाल तुसितलोकमा विराजमान हुन्नुहुन्छ।र भविष्यमा यसलोकको मैत्रय बुद्ध हुनुहुने छन। विश्वपाणीलाइ नै अार्यअवलोकितेश्वर (च्याङरेसी) भनिन्छन।
बज्रपाणी बोधिसत्व नै कानकमाणि बुद्ध थियो भनिन्छन।

'सारिपुत्र' र 'अभिधम्म'

सारिपुत्र(शारिपुत्र) र मोग्लल्लान भगवान बुद्धको दुइ प्रमुख शिष्यहरू थियो। सारिपुत्र धम्म-सेनापतिको नामले पनि प्रसिद्ध छन। सारिपुत्रको वास्तविक नाम उपतिस्स हुन। नालक निवासी रूपसारीको पुत्र भएको कारणले नै उहाँलाइ संघमा सारिपुत्र उपनाम दिएको थियो। उहाँ दृढ संकल्प बाैद्ध इतिहासमा अति बिशिष्टतमा उल्लेखनिय रहेको छन। गाैतम बुद्धको छोरा राहुललाइ पनि उहाँले नै दिक्षा दिएको थियो। साथै सारिपुत्र नै राहुलको गुरू पनि थियो। 
अभिधम्म-बुद्ध धम्मको माैलिक विवेचनात्मक सुक्ष्मताको देशना हो। यो धर्तीमा अभिधम्म सुन्ने पहिलो व्यक्ति नै सारिपुत्र रहेको थियो। समस्त मानव जातिमा उहाँ नै हुनुहुन्थ्यो जसले भगवान बुद्धको मुखबाट सिधै अभिधम्म सुन्ने गाैरव प्राप्त गरे।
त्यस पछि यस धर्तीमा अभिधम्मको ज्योति फैलाउने पहिलो अार्चाय पनि सारिपुत्र नै थियो। जसले गुरू-शिष्य परम्परा द्वारा समस्त विश्वलाइ अभिधम्मको अनुपम उपहार दिएको थियो। परम्परा अनुसार उहाँले सबैभन्दा पहिला अभिधम्मको दिक्षा भद्दजी लाइ दिएको थियो। जसले कालन्तरमा सोभित,प्रियजलि अादिको माध्यमबाट अशोक पुत्र महिन्द,इतिय,संबल पण्डित र भद्दनामको माध्यमले श्रीलंकामा अादोकित गरेको थियो। त्यसपछि बर्मा,थाइल्याण्ड अादि देशमा पनि अभिधम्म-ज्योति उच्चतम प्रतिष्ठाको प्राप्त भयो।
यो अभिधम्म इस्लामको कुरान शरीफ, क्रिश्चियनको बाइबल र हिन्दुको ऋग्वेद जस्तै हुन।
भनिन्छनः तैतिस लोकमा परिच्छतक बृक्षको मुनि सक्क(शक्र,इन्द्र) बसेर अाफ्नो अामालाइ अभिधम्मको शिक्षा दिएको थियो। तर,इन्द्र हरेको दिन उसको प्रतिमा त्यो बृक्ष मुनि राखेर अनोपम सरोहरमा सारिपुत्रको अभिधम्म देशना सुनेर फेरी त्याँह गएर अामालाइ त्यो अभिधम्म दिक्षा सुनाउथे। यता सारिपुत्र भने त्याँहि अभिधम्मको देशना पाँच सय भिक्षुहरूलाइ सनाउथे।
सारिपुत्रको बिषयमा एउटा यस्तो कथा पनि प्रचलित छ कि एक दिन उहाँ जुनेली रातमा खुल्ला मैदानमा समाधिस्थ थियो। उहाँको माथीबाट एउटा यक्ष उडेर जाँदै थियो। उहाँको चम्किले शिरमा जुनको रोशनी टल्किएको देखेर यक्ष अाकृष्ट भो। त्यसपछि त्यो यक्षले बदमासीको साथमा सारिपुत्रको शीरमा एक थप्पड हने। भनिन्छन कि, त्यो थप्पड यति बलशाली र शक्तिशाली थियो। त्यसले एउटा पर्वत समेत ध्वस्त हुन सक्थ्यो। तर, सारिपुत्रको समाधीमा त्यो थप्पडले केहि असर भएनन्। जब उहाँ समाधिबाट उठनु भो त्यतिबेला भने उहाँले अाफ्नो शिरमा अलिकति पिडाको महशुस गर्नु भएको थियो।
सारिपुत्रको निर्वाण बुद्धको जिवनकालमा नै भएको थियो।

"भगवान बुद्धले बुद्धत्व प्राप्त गर्नु भन्दा पुर्व देख्नु भएको पाँच सपनाहरू"

बैशाष शुक्ला चर्तुदशीको रातमा सुतिरहेको अवस्थामा सिदार्थ गाैतमले पाँच सपनाहरू देख्नुभएको थियो।
पहिलो सपना-
उहाँले पहिलो सपना त्यस्तो देख्नु भयो कि, अाफ्नो काय विराट हुदै गएको र विराट भएर शिर हिमालयको सर्वच्चो शिखरमाथी थियो। दहिने हात हिन्दु महासागरको लहरबाट प्रछाल्लित भइरहेको थियो।बाँया हात बगलसागरको लहरबाट प्रछाल्लित भइरहेको थियो। भने चरण दक्षिण महासगरको लहरबाट प्रछाल्लित भइरहेको थियो।
यस सपनाबाट भारत र नेपालको इतिहासमा पहिलोपटक यो दुवै देशको मतलब जम्बुदिपको एउटा नाक्शा प्रकट भयो।यो यस कुरोको संकेत थियोः "केबल उहाँ सम्यक सम्माबुद्ध बनेर सबै जम्बुदिपमा छाउने छन। र उहाँको शिक्षा यहाँ तक मात्रै होइनन। शिरबाट उत्तर दिशामा, दायाँबाया हातबाट र चरणबाट समुन्द्र पार गरी टाढा-टाढाको देश सम्मा फैलाने छन।"
-दोस्रो सपना
उहाँले दोस्रो सपनामा त्यस्तो देख्नु भयो कि,उहाँको नाभीबाट एउटा रूख उत्पन्न भयो जुन
उठदै-उठदै माथी अकाशसम्मा पुग्यो। यो यस कुरो प्रतिक थियोः ''केबल पृथ्वीको मनुष्युलाइ मात्रै नभइ अकाशको देवतालाइ समेत उहाँले धर्म सिकाउने छ।" 
-तेस्रो सपना
उहाँले तेस्रो सपनामा त्यस्तो देख्नु भयो कि, ठुलोसंख्यमा कालो कपाल भएको र सेता बस्त्रधारी मान्छेहरू उहाँको समिपमा अाएर नमास्कार गरि रहेको थियो। यो यस कुरो संकेत थियोः "जहाँ अनगिन्ति गृहस्थीहरू उहाँको अनुनायी बन्ने छन।"
-चाैथो सपना
उहाँले चाैथो सपनामा त्यस्तो देख्नु भयो कि, भिन्न भिन्न दिशाबाट चार रंग भएको पंक्षीहरू उहाँको काखमा अाएर बसि रहेको थियो। र अाफ्नो रंगहरू त्यागि सेतो रंगमा बदलिदै थियो। यो यसको कुरो संकते थियोः "ब्राम्हण,क्षेत्री,वैश्य र सुद्र चारै बर्णको मान्छेहरू उहाँको शरणमा अाएर वर्णभेदबाट मुक्त हुनेछन।"
-पाँचाै सपना
उहाँले पाँचाै सपनामा यस्तो देख्नु भएको थियो कि, पुरै पृथ्वी फोहर फोहरले भरिएको थियो।र उहाँ त्याँही पृथ्वीमाथी हिडि रहनु भएको थियो। तर, त्यो पृथ्वीको फोहरहरूले उहाँको चरणमा छुुन समेत सकेो थिएनन्। यो यस कुरोको संकेत थियोः "संसारिक अपवित्रताको विचमा पनि उहाँ सदा परमपवित्रा भइरहने छन र सर्वथा निर्दोष र निर्मल भइरहने छ।"